Vergeet social media en de selfie. Het Rijksmuseum presenteert een historisch overzicht van het portret ten voeten uit. Jonge mensen op hun mooist vastgelegd. Met Oopjen en Marten als blikvangers.

De naam zegt het eigenlijk al: op een ten-voeten-uit-portret wordt de geportretteerde levensgroot en van top tot teen afgebeeld. Het Rijksmuseum toont met High Society de meest bijzondere voorbeelden uit een periode van vierhonderd jaar. ‘Het is een jeugdige tentoonstelling geworden’, vertelt Jonathan Bikker, conservator onderzoek van het Rijksmuseum. ‘Veel van de geportretteerden zijn jong en staan aan het begin van hun leven. Ze zijn gekleed in de laatste mode, of juist in historisch kostuum. In typische heerserspose – met een hand leunend op een stok en de andere hand in de zij –, of samen met een huwelijkspartner.’ Slechts drie van de schilderijen komen uit de eigen collectie, de rest is internationale bruikleen. ‘Het is voor het eerst dat er in het Rijksmuseum zoveel schilderijen uit zoveel verschillende landen hangen. Daar zijn we trots op.’

Marten en Oopjen zijn klaar

Aanleiding voor High Society was de aankoop door Nederland en Frankrijk van de huwelijksportretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit. Deze levensgrote portretten van Rembrandt van Rijn uit 1634 zijn de afgelopen maanden gerestaureerd en worden nu weer aan het publiek gepresenteerd. Bikker: ‘Ze waren al mooi, maar nu zijn ze echt prachtig. Restauratie was vooral met het oog op de toekomst noodzakelijk. We kunnen ze nu langer zo mooi houden.’

Huwelijkspendanten (pendanten zijn twee bij elkaar horende schilderijen) vierden de samensmelting van twee families. Marten was enig kind en Oopjen de oudste van drie dochters. Het moet voor beide families dus een belangrijk huwelijk geweest zijn. Helemaal omdat de bolling in de jurk van Oopjen een zwangerschap lijkt te verraden. ‘We weten dat ze in 1634 van haar eerste zoon is bevallen, dus het zou heel goed kunnen dat ze hier zwanger is’, legt Bikker uit. Marten en Oopjen zijn opvallend binnen het oeuvre van Rembrandt. Niet alleen omdat de schilder in totaal maar drie ten-voeten-uit-portretten op zijn naam heeft staan, maar ook omdat ze nooit van elkaar zijn gescheiden, zoals hoort bij een pendant. ‘Marten en Oopjen waren in particulier bezit en werden zelden uitgeleend. De laatste keer was zestig jaar geleden. Ik ben blij dat ze nu eindelijk toegankelijk zijn voor het publiek.’

Durf in de Gouden Eeuw

Ten-voeten-uit-portretten waren van oudsher voorbehouden aan koninklijke families en hoge adel. Marten en Oopjen waren geen van beiden. ‘Het is nogal wat om je als een van de eersten deze vorm toe te eigenen. Dat zij zich zo hebben laten afbeelden getuigt van durf. En het zegt wat over het klimaat van de Gouden Eeuw van Nederland: bravoure gecombineerd met rijkdom’, aldus Bikker.

Die rijkdom is goed te zien aan de kleding van het stel. Oopjen is gekleed volgens de laatste mode uit Frankrijk. Haar zwarte sluier en waaier van struisvogelveren beschermen haar gezicht tegen de zon. Ze laten ook haar huid nog lichter lijken, iets wat heel chic werd gevonden. ‘Het zwarte vlekje boven haar linkeroog zit daar ook voor het contrast met haar huid’, wijst Bikker. ‘Het is een zogenaamde mouche, een schoonheidsvlekje. Oopjen is de allereerste vrouw in Nederland die zich met een mouche heeft laten portretteren. Twintig jaar later deed iedereen dat. Dan zie je de dienstmeisjes van Vermeer ook met zo’n vlekje. Oopjen was een trendsetter.’ En dan de schoenrozen van Marten. ‘Ik heb naar heel veel van dit soort portretten gekeken en die rozen komen vaker voor. Maar zo groot en geweldig als die van hem? Nooit.’

Herenigd in Amsterdam

Marten en Oopjen vormen niet het enige huwelijkspaar. Zo zijn graaf Iseppo da Porto en gravin Livia da Porto Thiene van Paolo Veronese samen te zien. Na jaren van scheiding, want hij is verscheept uit Florence en zij uit Baltimore. In Amsterdam zijn ze eindelijk herenigd. Daarnaast zijn veel andere bijzondere werken te bewonderen. Neem het eerste onbetwiste ten-voeten-uit-portret van Lucas Cranach de Oude uit 1514. Of de twee portretten van Sir Joshua Reynolds. Volgens Bikker de mooiste schilderijen die er van zijn hand zijn. Speciaal is ook het portret van Walter Rathenau door Edvard Munch. ‘Munch is een schilder van wie je dit type schilderij misschien niet zou verwachten, maar hij heeft ze wel degelijk gemaakt en ze waren ook belangrijk voor zijn carrière’, licht hij toe.

Bikker noemt High Society een unieke tentoonstelling: ‘Niet eerder was er een zo uitgebreid kunsthistorisch overzicht van het ten-voeten-uit-portret te zien. Van alle eeuwen hebben we de belangrijke werken hangen. Als bezoeker krijg je zo een heel mooi beeld van de ontwikkeling van dit type portret door de eeuwen heen.’

uit Muze 2018 #1 (AVROTROS)